صدایش را با موسیقی هماهنگ کرده بود و شعری را می خواند که نسبت به رفتار سفیدپوستان با سیاه پوستان اعتراض می کرد. سال ها پیش در شبی بهاری، بیش از 200 تماشاگر در سالنی در نیویورک نشسته بودند تا با صدای خواننده به وجد بیایند و اوقات خوشی را بگذرانند، ساعتی بعد خواننده سیاه پوست 23 ساله شروع به خواندن شعری کرد که سراسر خشم و اعتراض بود.
اکنون بیش از 70 سال از آن زمان می گذرد و موسیقی اعتراضی دستخوش تغییرات بسیاری شده است. بشر در طول تاریخ از هنرهای مختلف برای بیان خشم و عصبانیت خود نسبت به مسائل اجتماعی، سیاسی و حتی اقتصادی استفاده کرده است و اکنون در دنیای مدرن انتظار می رود «هنر اعتراضی» به بلوغ رسیده باشد؛ هر چند در بسیاری از کشورها نمونه های خوبی از هنرنمایی های اعتراض آمیز به چشم می خورد اما در بسیاری از موارد به جای تکامل، مسیر زوال را در پیش گرفته است.
بهار ترکی روی دیوار خیابان استقلال
تصویر صوفی رقصانی با ماسک ضد گاز مدتی است در خیابان استقلالِ استانبول در ترکیه جا خوش کرده است. این خیابان به گردشگرانی که در آن پرسه می زنند عادت دارد، اما گردشگران به دیدن گرافیتی هایی از این دست روی در و دیوار آن عادت نداشته اند. ساختمان های خیابان استقلال که بیش از صد سال قدمت دارند، این روزها با سخاوت، نمای بیرونی خود را در اختیار هنرمندان معترضی قرار داده اند که اعتراض شان را در قالب دیوارنوشته ها و گرافیتی ها به نمایش می گذارند. قلم آنها، اسپری های رنگی است و دیوار خانه ها و خیابان ها و مغازه ها، برگه های دفتر و مجله و روزنامه ای می شود که اعتراض خود را روی آن ثبت می کنند؛ اعتراضاتی که در قالب یک جنبش محیط زیستی آغاز شد و اکنون شکلی کاملا سیاسی به خود گرفته است.
داستان اعتراض های ترکیه از درگیری میان پلیس و معترضان در روز 28 می سال 2013 آغاز شد؛ عده ای در اعتراض به تخریب بوستان گردش تقسیم در استانبول تحصن کرده بودند. پلیس و نیروهای امنیتی با شلیک گاز اشک آور و دستگیری عده ای از معترضان سعی در آرام کردن فضا داشتند اما همین اقدامات باعث شد خشونت بارترین تظاهرات در ترکیه شکل بگیرد؛ تظاهراتی که در نهایت توسط رسانه های غربی عنوان «بهار ترکی» را به خود گرفت.
جنبشی که در ابتدا بهانه های محیط زیستی داشت، اکنون خواسته اصلی اش آزادی مطبوعاتت و آزادی بیان است. کریستیان گابر، استاد تاریخ هنر در ISA، بخش زیادی از مطالعات خود را روی هنر اعتراض در ترکیه قرار داده است.
گابر به جای این که از تلویزیون، اعتراضات را رصد کند، به قلب ماجرا رفته و از نزدیک آنها را مشاهده کرده است. این استاد دانشگاه حدود سه هزار عکس از گرافیتی های معترضان جمع آوری کرده که علایم صلح، ماسک ضد گاز، شعارهای کنایه آمیز، بخش اصلی آن را تشکیل می دهد. معترضان در شعارهای خود با کنایه می گویند: «یک پرس گاز دیگر لطفا!»
ماجرای گاز اشک آور و استفاده از ماسک نیز از آنجا جدی شد که پلیس مقابل زنی با لباس قرمز، گاز اشک آور شلیک کرد. گرافیتی زن قرمزپوش با موهای برافروخته در برابر پلیسی که گاز را به سمت او شلیک می کند، یکی از رایج ترین انواع انتقاد به رفتار پلیس در ترکیه شده است. در حالی که پلیس همچنان سعی دارد با گازهای اشک آور جلوی اعتراض تظاهرات کنندگان را بگیرد، هنرمندان معترض در و دیوار خیابان های استانبول را با گرافیتی هایی از ماسک های ضد گاز نقاشی می کنند.
اعتراض به سبک بالیوود
«حق در دست قدرته/ تو پول داشتی/ رأی خریدی/ حزب تشکیل دادی/ و حالا دموکراسی داری» این شعر، بخشی از یک موسیقی پاپ است که در فیلم کمدی «به ساجانپور خوش آمدید» خوانده شده است. خواننده سعی دارد با این موسیقی پاپ به جنگ فساد در دستگاه های دولتی برود. صنعت سینمای هند که به بالیوود معروف است و با موسیقی ارتباط عمیقی دارد، اغلب فضایی کاملا متفاوت داشته و کمتر جنبه اعتراضی داشته است.
اخیرا هنرمندان این کشور تلاش کرده اند با اشعار و موسیقی هایی که در فیلم ها به کار می برند، به برخی مسائل اعتراض کنند. از آنجا که فیلم های هندی عموم مردم را مخاطب قرار می دهد، موسیقی که در آن به کار می رود نیز اغلب «پاپ» است.
هنرمندان هندی سعی دارند با گنجاندن مفاهیم سیاسی در موسیقی پاپ فیلم های بالیوودی، اعتراض خود را به گوش مردم برسانند. در فیلم «به ساجانپور خوش آمدید» در جای دیگری خواننده با همان سبک همیشگی موسیقی هندی و به شکل طنز واژه های «بانک های سوییس» و «پول های کثیف» را در لابلای شعرش به کار می برد و به این شکل سعی دارد مردم را نسبت به وضعیت قدرتمندان در کشورش آگاه کند.
این تلاش ها محدود به این فیلم نبوده است. برای مثال در فیلم «پخش زنده پیپلی» که در سال 2010 ساخته شده، یکی از زنان این شعر را می خواند: «شوهر من کار می کنه و کلی پول به دست میاره اما عفریته تورم همه پول هاشو می دزده.» اما آنچه در موسیقی های به اصطلاح اعتراضی بالیوود به چشم نمی خورد، «خشم» است.
وجود عنصر خشم و عصبانیت در موسیقی اعتراضی از اهمیت بالایی برخوردار است. طبق گفته تحلیلگران موسیقی جدید که برای اعتراض به وضعیت اجتماعی و سیاسی در فیلم های هندی رایج شده، هیچ بویی از این عناصر کلیدی نبرده است. آنها معتقدند که به همین دلیل این نوع از موسیقی با استقبال عمومی مواجه نشده و هیچ کسی را با خود همراه نکرده است. آویجیت قاش، تحلیلگر هندی، در تایمز هند نوشته است: «موسیقی جدیدی که باب شده است، هم هویت پیشین خود را از دست داده است و هم در همراه کردن جوانان با خود، ناتوان است.»
آقای رییس جمهور! مردم شما مرده اند
قای رییس جمهور، مردم شما مرده هستن، از بین آشغال ها غذا می خورن؛ ببینید کشور به چه فلاکتی افتاده! من صدای مردمی هستم که زیر پا له شدن...» این بخشی از شعری است که حماده بن عمر در قالب موسیقی رپ برای اعتراض به وضعیت مردم تونس خوانده است. بن عمر که بیشتر با نام الجنرال شناخته می شود، جوان 25 ساله تونسی است که با موسیقی رپ تلاش کرده پنجره ای به سوی دردهای مردم کشورش باز کند. اکثر آهنگ هایی که الجنرال به صورت زیرزمینی خوانده است، در میان جوانان تونسی دست به دست چرخیده، شنیده شده و در اعتراض آنها به وضعیت سیاسی کشورشان تاثیر گذاشته است. دانشجویانی که فریاد اعتراض بن عمر را می شنیدند، با هیجان آن را از طریق فیس بوک و فضای مجازی بازنشر می کردند.
معروف ترین آهنگ اعتراضی الجنرال، «کشور ما تونس» نام داشت که در فیس بوک و یوتیوب بارها دیده شد، اما همین بازنشرها عاقبت او را راهی زندان کرد. بن عمر در 24 دسامبر سال 2010 به زندان رفت و چند روزی همه از او بی خبر بودند؛ عده ای گمان می کردند رژیم امنیتی او را به قتل رسانده تا این که بالاخره سه روز بعد رپر جوان آزاد شد اما روی برگه ای امضا کرد که دیگر هیچ گاه موسیقی سیاسی نخواهد خواند. البته بن عمر تنها رپر تونسی نبود که در جریان انقلاب تونس فعالیت داشت. بالتی دیگر رپر شناخته شده و معروف تونس بود که پدر موسیقی هیپ هاپ در این کشور به شمار می آمد.
برخی از موسیقی هایی که بالتی خوانده، بیش از 350 هزار بار در یوتیوب شنیده شده است. او نیز اشعار مختلفی را در قالب موسیقی رپ علیه رییس جمهور پیشین تونس خوانده بود. یکی از آنها «زین العابدنی علی و 40 دزد» نام داشت که رییس جمهور را به فریب دادن مردم محکوم می کرد. بالتی ادعا می کند یک بار در سال 2005 به دلیل سروده ای که متعلق به او نبوده، راهی زندان شده است. سرانجام بن علی در سال 2011 از ریاست جمهوری تونس ساقط شد. اکنون یکی از موسیقی های بن عمر با عنوان «رییس البلاد» به عنوان سرود انقلابی تونس شناخته می شود و او را به شهرتی بین المللی رسانده است.
هنر در خدمت اعتراض به جام جهانی
رهنه است، پوست سیاهش به استخوانش چسبیده، با قاشق و چنگالی در دست پشت میز نشسته و اشک می ریزد. روی میز بشقابی قرار دارد که توپی میان آن نشسته است. آن سوتر کودک عریان سیاه پوستی با دست و پاهای لاغر، شکمی بزرگ و چشم هایی ناامید به دورها نگاه می کند، کنار پاهای باریک و لاغرش یک توپ فوتبال قرار دارد.
همزمان با آغاز جام جهانی فوتبال 2014 در برزیل، نقاشی هایی از این قبیل، در و دیوار کوچه ها و خیابان های این کشور را پر کرده بود. در حالی که بزرگترین رویداد ورزشی جهان در برزیل برگزار می شد، هنرمندان برزیلی اعتراض خود را به وضعیت ناگوار یک یاز مهمترین کشورهای آمریکای لاتین در قالب هنرهای خیابانی به نمایش می گذاشتند.
برزی چند وقتی است که با مشکلات بزرگ اقتصادی دست و پنجه نرم می کند. ستاره خوش اقبال اقتصادهای نوظهور در جهان مدت هاست که رو به افول گذاشته است. این کشتی در حال غرق، سال 2014 میزبان جام جهانی فوتبال بود اما این میزبانی اعتراضات گسترده ای به همراه داشت. هنرمندان به جای این که به خیابان ها بریزند، به دیوار خیابان ها برای اعتراض خود پناه بردند.
کرانیو، هنرمند نقاش برزیلی، تصویر مردی را روی دیوار کشیده است که پول مردم را به توالت می ریزد. در نقاشی دیگر دو کودک با چشمانی غمگین و سری افتاده، در حالی که پیراهن تیم ملی برزیل را بر تن دارند، کنار یکدیگر ایستاده اند. چند تفنگ و اسلحه در کنار آنهاست و در دست یکی از آنها چیزی شبیه به مواد مخدر قرار دارد. پشت سر آنها ورزشگاهی قرار دارد که با رنگ های زرد و آبی رنگ آمیزی شده و در آن جشن برپاست.
برزیلی ها از مدت ها پیش از آغاز جام جهانی 2014 اعتراض های خود را آغاز کرده بودند. کرانیو در گفتگو با سی ان ان اظهار کرده است که جام جهانی برای مردمی که مدرسه، بیمارستان و سیستم حمل و نقل مناسبی ندارند، تنها هدر دادن پول است. از نظر کرانیو رویدادهایی نظیر جام جهانی باید در کشورهایی برگزار شود که خودشان دغدغه چندانی ندارند. او معتقد است پول هایی که برای برگزاری جام جهانی در برزیل خرج شده است، می توانست بخش مهمی از مشکلات مردم را حل کند. با همه این اعتراض ها در نهایت بزرگترین رویداد فوتبالی جهان در برزیل برگزار شد. به زودی المپیک 2016 نیز در ریودوژانیرو برگزار خواهد شد؛ آنچه باقی خواهد ماند، گرافیتی ها و نقاشی های هنرمندان معترض روی دیوارهاست.